Aslinda her sey 1864 de baslamisti.
1864 Taskentinin ve Turkistanin (Orta Asyanin guney yarisi) rus egemenligine girdigi yildi. Ruslar askeri idari yerel unsurlari yikip yerine kendi sistemlerini kurmuslar ama yerel dini idareye dokunmamislardi. Bu sebepten dolayi Orta Asya Ulemasi bin yildir gormedikleri bir ozgurluge kavusmus halkin sekuler bir secenk olmadigi icin liderligine soyunmuslardi. Bunu yaparken de rus idaresini yabancilastirmamaya azami ozen gostreriyorlardi. Cok acikti ki ruslara karsi bir kalkismanin husran ve kan seli ile sonuclanacagi asikardi. bu sebepten dolayi muslumanlarin ic butunlugunu korumak icin ellerinden geleni yapmaya koyuldular. Halk uzerindeki otoriteleri bnufuzlari sasrilmaz gorunuyordu Cedid aydinlarinin 1890larin sonunda b9olgede gorulmelerine kadar.
Kimlerdi bu cedidle? Cedid yeni demek Cedidciler muslumanlarin modernlesmelereirni batilililasmalarini isteyen ilimli bir entellektuel hareketti. Dertleti halkin okur yazarlik seviyesini yukari cekmek halkin rusca ogrenmesini(batiya acilan kapi rusca idi) ve rusya ekonomik sosyal politik sisteminde hakettikleri yeri almalarini saglamkti. bu amacla sayisiz modernlestirilmis okul kurmus sayisis yayin evi acmis ve bu yayinevlerinde okul kitabi basmaya ozel bir gayret gosterdikleri gibi sureli yayinlarda kurmuslar halki aydinlatmaya calismaktaydilar.
onlar icin din ikinci plandaydi halkin refahi aydinlanmasi dinden once gelirdi.
bu cok basit retoriksel hata onlara pahaliya mal oldu. Ulema (kadimciler) onlari dinsizlikle musluman dusmanligi ile kafirlikle suclamis halkin onlara dogru kaymasini onlemeye calismislardi. Her ne kadar basin Cedidcilerin elinde olsa da kadimciler camilere hakim durumdaydilar. Dolayisi ile halkin uzerindeki etkilerini korumaktaydular. ayni zamanda cedidciler bir baska buyuk hata yapmis ve pan turkist fgoruslerini yaymaya caklismislardi. tabii ki rus idaresi altindaki bolgelerin okullarinda bunu yapmak o okullarin kapatilmasi anlamina gelecekti. Turkistan bolgesinde okullarin kapanmasi ancak 1905 devrimi onledi. Ama bu okullar buyuk bir abski altindaydi ve terisatini kolaylikla vereniyordu. her aidmlari Ruslar ta5afindan izlenirken Cedidciler coktan gucendirdikleri coktan kendilerine dusman ettikleri kadimcilerden de bir yarim alacaga benzemiyordu.
Kadimciler her ne olursa olsun ruslar ile baris icinde ama ayri bolgelerde yasamak taraftariydilar. bniye olmasin ki? halk uzerindeki prestijleri etkileri goruklmemis seviyedeydi ve bunu onlara ruslarin bolgeyi isgali saglamisti diger yanda da ruslara karsi bir hareketin beyhudeligi ortadaydi.
Bu durum ruslarinda isine geliyordu. Turkistandaki meskun ruslar orta asyadaki ayricalikli konumlarinin tehlikeye girmesini istemiyorlardi. Kendi kosullarini kabul eden bir musluman cogunlugun icinde ayricalikli azinlik olmak pek bir islerine geliyordu.
fakat cedidciler kadimcilerin hayallerinde bile gormeidkleri taleplerde bulunuyorlardi ruslardan. her alanda esitlik istiyorlardi kadinlara okuma yazma okula gitme istedigi ile evlemnme baslik parasisni kaldirilmasi muslumanlarin modernlestirilmesi gibi cablarin icine giriylar Ruslari dehsete dusuruyorlardi.
Cedidciler kadimci ulemanin din kartina karsilik milliyetcilik kartini one surmustu. fakat bunda samimi olup olmadiklarini zaman gosterecekti.
1917 mart (Liberal) devriminden sonra cedidciler butun rusya muslumanlari kongresini toplayip DUMA da muslumanlar adina soz sahibi olmak isteyecekti ki buna benzer bir seyi zaten 1905 devriminden sonra KAdet (Rus Liberalleri) partisi ile gerceklestirmeye coktan baslamislardi. Ama 1917 Mart devrimi bir baska idi dogrusu. agzi olan konusuyordu. Kadimci Ulema cedidcilerin bu kongre ile butun rusya muslumnalari adina soz sahibi olmaya baslayacagindan cekinerek Musluman ittikafi adinda bir cemiyet kurmuslardi basina da sher ali lapin adli kazak bir avukati(molla degil) getirmisler kendi sorunlarini ruslari gucendirmeden dile getrimeye baslamislardi. Ve gercekten de iyi bir calisma yapiyorlardi aslinda. iyui orgutlenmeciydiler. toplantilar konferanslar mitingler duzenliyorlardi. ve onlarin bu orgutsel ve secim basarilari karssinda Cedidciler adeta ezilmekteydiler. tyerel secimlerde kadimciler cedidcilerin en az 8 kati oy almislardi. butun yere komistyionlarda kadimcilerin ustunklugu vardi ve onlarin komisyonlardaki ustunlugu karsisinda cedidiciler komisyonlardan elimine eidlmislerdi. Kadimcilerde Ruslari tercih ediyiorlardi aslinda. Cunku ruslar muslumnalarin ic islerine karismazken cedidciler musluman toplum icine ayrilik tohumu atmaktaydilar.
Kadimcilerin bu muzaffer gunleri cok surmedi. Ekim 1917 Bolsevik devriminden sonra Bolsevikler orta asyada isbilrigine gidilebilecek grup olarak cedidcileri gorduler ve cedidciler bunu firsat bilip kadimcileri 1920ler boyunce bolsevik semsiyesi altinda yok etmeye giristiler kelimenin bir diger anlami ile kendi halklarina silah dogrulttular. cunku onlara yani cedidciler yani pan turkist milliyetcilerine gorwe bolsevik rejim bir batililasma araci idi bir kurtulus idi.
ama stalin hic de oyle dusunmuyordu
kadimcilerin isini bitirdikten sonra teker cedidci idarecileri avlamaya basladi.
1939 da turkistan bolgesinde eski cedidci aktivistlerden kimse kalmayacakti.
